Beeldend werken zet kinderen aan tot experimenteren en ontdekken. Bovendien bevordert het de concentratie. Beeldend onderwijs waarin de leerkracht de kinderen geen enkele verwachting meegeeft, heet vrije expressie. Hoewel je zou denken dat het hebben van geen verwachtingen ruimte biedt aan creativiteit, is dat niet per se het geval. Kaders nodigen juist uit tot het behouden van creativiteit. In deze blog lees je er meer over!
Beeldende vorming
Het vak beeldende vorming bij kleuters beslaat de volgende werkvormen:
Werken met papier:
Denk hierbij aan scheuren, plakken, knippen en ruimtelijk werken met papier (omrollen, beplakken, inpakken, betekenis geven)
Schilderen en tekenen:
Bij schilderen en tekenen is er in de kleutergroep aandacht voor primaire en secundaire kleuren en mengen en het experimenteren met verschillende materialen, zoals: houtskool, potloden, verf, waterverf, wasco en ecoline.
Driedimensionale objecten maken:
Hierbij gaat het om ruimtelijk werken met bijvoorbeeld: klei, kosteloos materiaal, stof en hout.
Daarnaast kun je ook nog denken aan digitale beeldbewerking.
Zie hiervoor mijn blog Beeldende vorming en digitale geletterdheid
Elk kind wordt creatief geboren
Creativiteit is het vermogen om originele oplossingen te bedenken en tot nieuwe ideeën te komen. Het is overigens wel een misvatting dat nieuwe ideeën helemaal ‘uit het niets’ komen. Nieuwe ideeën en oplossingen ontstaan namelijk door associëren, verbanden leggen, zaken ondersteboven of binnenstebuiten bekijken.
Elk kind wordt creatief geboren; alles is dan nog mogelijk. In de hersenen zijn bij de geboorte namelijk nog geen snelkoppelingen gemaakt tussen de hersencellen.
Deze worden pas gemaakt als een kind ontdekt dat een bepaalde actie aan een bepaalde reactie gekoppeld is.
Het ligt in de natuurlijke ontwikkeling van het kind dat de creativiteit in de loop der tijd afneemt. Er ontstaan namelijk denkpatronen. Bij het denken worden namelijk signalen doorgegeven tussen de hersencellen. Deze signalen kiezen een weg via allerlei verbindingen. Is een verbinding eenmaal gelegd, dan wordt die versterkt doordat een volgend signaal hetzelfde spoor volgt. Hoe vaker hetzelfde pad gebruikt wordt, hoe sneller de verbinding. Een snelkoppeling is handig, je hoeft als het ware niet meer na te denken en dat scheelt energie. In de hersenen ontstaan zo patronen: denkpatronen, clusters van gegevens die voor ons succesvol zijn. In gelijksoortige situaties kunnen we deze patronen snel oproepen en daardoor snel handelen. Patronen vergen geen denkwerk meer, waardoor er ruimte is om verder te onderzoeken en voort te bouwen. Het weten gaat dan bijna onbewust en je weet niet meer dat je dit ooit bedacht hebt. Zonder dat je het beseft, zit je vast in deze denkrichting en laat je niet zo gemakkelijk een andere richting meer toe.
Ons denksysteem haalt haar kracht uit de stabiliteit van patronen en dus gewoonten.
Er is nog een handicap: de structuur van ons brein. Ons brein bestaat namelijk uit drie delen: een heel oud evolutionair en dominant deel (het reptielenbrein), een minder oud en minder dominant deel (het zoogdierenbrein) en een actief brein.
Het reptielenbrein en het zoogdierenbrein bepalen zeventig procent van ons handelen.
Het reptielenbrein zegt: we hebben dit zo altijd gedaan (vanuit de evolutie is dit goed gebleken) en zo blijven we het dus doen. Het zoogdierbrein denkt in genot of pijn en zal gebruik willen maken van dat wat het snelwegstelsel biedt. Buiten de paden lopen doet pijn. Het actieve brein wat ons denken is, moet wel van heel goede huize komen om die oudere delen te kunnen overtuigen. Creativiteit gaat tegen deze oude en wijze breinen in… Dan moet je inderdaad sterk zijn, gemotiveerd zijn en tegen tegenslagen kunnen.
Het creatieve moet het conservatieve overtuigen.
Buiten de banen denken kost dus energie en wordt vaak vermeden. De hersenen zijn gebouwd om snel, effectief en efficiënt te werken. Creatief denkenis niet effectief of efficiënt (voor een kind dat de wereld aan het ontdekken is).
Creativiteit is niet exclusief het domein van de kunstvakken, maar de kunstvakken binnen de basisschool kunnen een grote bijdrage leveren aan de ontwikkeling van creativiteit.
Met de volgende vijf vaardigheden kun je de creativiteit blijven oefenen en uitdagen.
Kijk zonder oordeel
Laat de kinderen met een open blik kijken, zonder een oordeel te geven over mooi of niet mooi. Een oordeel beïnvloedt namelijk de waarneming. Je ziet wat je denkt.
Jouw waarnemen wordt bepaald door jouw ervaringen, interesses en kennis.
Iedereen ziet de wereld dus op een eigen manier. Iedereen ziet anders, en juist dat maakt het interessant! Oefen deze vaardigheid door werken te bekijken en te omschrijven wat je ziet. Niet wat je ervan vindt.
Denk in mogelijkheden
Creatief denken gaat in kronkels. Al bij een eerste denkstap komen meerdere andere opties naar boven en worden andere mogelijkheden gezien. Mogelijkheden die misschien beter zijn, misschien slechter of misschien wel onuitvoerbaar of juist briljant. Voor een creatieveling is er niet één oplossing, in een creatief hoofd kan alles. Mogelijkheden worden onderzocht. In principe is er niets tegen logisch denken: het is effectief en efficiënt. Het is ook noodzakelijk. We hebben natuurlijk liever geen buschauffeur die in creatieve mogelijkheden denkt en alle zijstraten onderzoekt door erin te rijden. Logisch denken is in de westerse samenleving echter wel tot norm verheven en dat is jammer, omdat langzaam maar zeker duidelijk wordt dat ‘logisch’ niet altijd het antwoord heeft op problemen en niet verder kijkt dan de al bestaande snelkoppelingen in de hersenen toestaan.
Voor ‘denken in mogelijkheden’ (een onderdeel in de divergerende fase van het creatieve proces) heb je ruimte nodig. Ruimte om de mogelijkheden te onderzoeken en ruimte om mogelijkheden te noemen die achteraf misschien onbruikbaar zijn. En er moet tijd zijn.
Kinderen moeten vanaf de eerste schooldag aangemoedigd worden eigen antwoorden te vinden, verder te kijken dan hun neus lang is. Leer kinderen dat er meer antwoorden mogelijk zijn. Goede opdrachten geven die ruimte. Daarin komt de verbeelding aan de macht. Geen instrumenteel techniekje, maar doorbloed en levend, kloppend in het hart.
Zo zet je kinderen ook in hun kracht.
Het zou zomaar kunnen dat stille kinderen creatieve kinderen zijn, of beelddenkers die zich teruggetrokken hebben in hun eigen denken, omdat de ruimte ontbreekt om de eigen gedachtegang te tonen.
Flexibel associëren
Kleuters zijn heel goed in associëren. Ze kijken associatief, denken associatief, spreken associatief. Het associatieve denken wordt naarmate kinderen ouder worden, echter verdrongen door logisch denken. Bij logisch denken ligt de nadruk op analyseren en schematiseren. Waarnemen, verbeelden en begrijpen zijn echter vaardigheden die daaraan voorafgaan.
Creatief waarnemen
Creatief waarnemen is een kwestie van kijken: Welke figuren zie je?
En welke nog meer?
Verbeeldingskracht
Iedereen kan verbeelden. In je hoofd kan alles. Doe je ogen maar dicht en denk aan een eiland vol palmbomen, strand, met vrienden en heerlijk weer en koel bruisend zeewater...
De kunst is evenwicht!
Bij beeldend onderwijs kun je onderscheid maken tussen productgericht en procesgericht werken.
Productgericht beeldend onderwijs leidt tot veel dezelfde werkjes, waarin weinig ruimte is voor eigen inbreng en creativiteit. Vrije expressie laat juist zoveel ruimte dat kinderen binnen hun comfortzone blijven en weinig worden uitgedaagd om hun beeldende gaven te onderzoeken. In beide vormen van beeldend onderwijs komen vaardigheden als onderzoeken, experimenteren, eigen keuzes maken en toepassen, zich kunnen uiten, reflecteren en kritisch kijken te weinig aan bod. Beeldend onderwijs is in dat geval ook geen manier meer om jezelf uit te drukken en iets te zeggen zonder woorden.
Vooropgesteld: Er is helemaal niets mis met zomaar iets tekenen of maken.
Kinderen tekenen voortdurend vanuit zichzelf en laat ze dat vooral lekker doen.
Om nieuwe vaardigheden te kunnen ontwikkelen, die passen bij creativiteit en andere 21e-eeuwse vaardigheden zijn echter juist ook verwachtingen en kaders nodig.
Voor creatief denken is wel een aanknopingspunt nodig.
Iets om over na te denken, iets om je tanden in te zetten.
Zonder die kaders worden kinderen namelijk niet uitgedaagd en blijven ze vormgeven in hun veilige comfortzone. Heel waarschijnlijk kiezen ze in dat geval voor voor de hand liggende technieken, materialen en onderwerpen. Hiervoor hebben ze wellicht ooit een compliment gekregen, dus het is lekker veilig om dit steeds weer te blijven maken.
Het kind zal het in zo'n geval ook niet zo nauw nemen met hoe de figuren vormgegeven zijn, als het voor hem maar duidelijk is waar het over gaat.
Wanneer je een kind helemaal vrij laat werken, heeft hij vaak geen flauw idee waar hij dan moet beginnen? Sommige kinderen blokkeren dan. Anderen hebben soms wel een idee wat ze zouden wíllen maken, maar hun fijne motoriek is nog niet altijd voldoende ontwikkeld om dit ook echt op papier te krijgen. Ook hierdoor blokkeert de creativiteit.
En heel waarschijnlijk zie je een kind in zo'n geval dus niet meer onderzoeken, experimenteren, uitproberen, toepassen, aanpassen, reflecteren en kritisch kijken naar zijn eigen handelen en bewuste keuzes maken in het werk om betekenis te geven en over te dragen En dat zijn juist de begrippen die passen bij creativiteit.
De kunst bij kaders en verwachtingen is echter wel om een evenwicht te vinden tussen richting geven en ruimte laten. Onderwijzen is een kunst, een spel van richting geven, loslaten, bijsturen, ruimte geven, teugels aantrekken en vervolgens weer laten vieren.
De verwachting die de leerkracht van een kind heeft, heeft in dat proces een enorme invloed. Wanneer je alleen maar richting geeft en geen ruimte laat voor eigen keuzes en vondsten, stimuleer je een kind niet meer om met eigen ideeën te komen (en kan het zelf bang worden om eigen keuzes te maken) en doet een kind alleen nog maar braaf datgene wat er wordt verwacht.
Kinderen vrij laten en de controle loslaten is moeilijk. Toch is het geweldig om kinderen te aanschouwen voorbij die chaos. Ze raken geconcentreerd en willen niet meer stoppen. Creëer dus situaties waarin de chaos hanteerbaar blijft. Opruimen en schoonmaken horen erbij en het is de moeite zeker waard. Je kunt kinderen vertellen dat het niet elke kleur verf mag mengen. Je kunt het ook toestaan. Na twee keer alles mixen, gaan ze dan vanzelf selectiever te werk. Ze weten dan wat de mogelijkheden en gevolgen zijn en gaan op zoek naar hun eigen voorkeur.
Een leerkracht moet en kan het resultaat van tevoren niet exact bedenken, maar er moet ook niet zoveel vrijheid zijn dat kinderen binnen hun comfortzone blijven vormgeven.
Om eigen inbreng en ontwikkeling van de creatieve vaardigheden te stimuleren is het belangrijk om te kunnen pendelen tussen ‘waar geef je ruimte’ en ‘waar geef je richting’. Je speelt als leerkracht met kaders en vrijheid, loslaten en bijsturen.
Je kunt kinderen bijvoorbeeld uit hun schulp lokken door een creatieve aanzet te geven.
Enkele voorbeelden:
Plak bijvoorbeeld een gekleurd veertje op een leeg vel papier en laat de kinderen dat veertje in hun tekening verwerken. Wordt het een veer op de muts van Piet? De staart van een papegaai? Een waaier? Zodra de kinderen het veertje zien, gaan ze fantaseren en nadenken. Ieder kind ziet er weer iets anders in.
Maak met ecoline een grillige vlek op een wit vel papier. Laat het goed drogen en geef de kinderen vervolgens een watervaste zwarte stift. Wat zien ze in de vlek?
Plak één of twee paar wiebeloogjes op een wit vel papier. Vraag de kinderen van wie de ogen kunnen zijn. En waar kijken ze eigenlijk naar? Geef er stiften bij.
Teken een willekeurige zwarte lijn op een wit vel papier. Een zigzaglijn, driehoek, spiraal of golf: het kan allemaal! Vraag de kinderen de lijn in hun tekening te verwerken. Wat maken ze ervan? Geef ze er kleurpotloden bij.
Lijm één of meerdere pompons stevig vast op een groot vel schilderpapier. Laat de kinderen de pompon verwerken in hun schilderwerk. Natuurlijk kun je er ook allerlei andere materialen opplakken. Kies in de herfst bijvoorbeeld voor een blaadje van een boom.
Je kunt een kind individueel op gang helpen met een creatieve ideeënstarter als hij of zij het lastig vindt om iets te bedenken, maar het is ook waardevol om de opdracht met een grotere groep te doen. Na afloop kunnen alle verschillende ideeën dan naast elkaar gelegd worden. Let wel op welke werkvorm je kiest als je de opdracht met een grotere groep doet.
Geef ieder kind in een tafelgroepje een andere opdracht. Wil je de werkvorm waarbij je een lijn tekent met de hele groep bijvoorbeeld doen? Geef dan ieder kind in een tafelgroepje een andere lijn. De kans is namelijk groot dat de kinderen elkaar anders na gaan doen en niet zélf creatief denken. Hang de werkjes ook niet meteen op.
Zo worden kinderen niet beïnvloed door de creatieve oplossingen van anderen.
Het begint altijd bij een sterke opdracht met heldere kaders die ruimte bieden voor eigen inbreng en eigenheid. Kinderen moeten daarbij de kans krijgen om zelfstandig te werken, om zelf beslissingen te nemen, om te experimenteren en oplossingen te vinden. Wanneer die verwachtingen voor het kind helder zijn, maar er ook genoeg ruimte is voor eigen inbreng en het ontwikkelen van de creatieve vaardigheden, noemen we dat procesgerichte didactiek. Daarbij gaat het niet zozeer over het beoordelen van het product, maar over het proces ernaartoe. Vraag jezelf eens af hoe productgericht jij werkt tijdens de beeldende lessen en hoe je kinderen meer ruimte kan geven voor het beeldende proces.
In een beeldende les zouden tenminste enkele van de volgende voorwaarden moeten gelden:
Geef de kinderen een vrije keuze
Geef de kinderen ruimte geven om beslissingen te nemen
Geef de kinderen ruimte om te experimenteren
Geef de kinderen tijd om te reflecteren
Gebruik taal om het proces te verwoorden
Stel vragen die kinderen helpen om zelf tot oplossingen te komen
Deel ervaringen
De leerkracht moet enthousiasme uitstralen
Met de kunstvakken toon je jezelf, mooi en knap en wijs vanuit jezelf.
Je toont jezelf in spel, al experimenterend, al onderzoekend, nieuwsgierig en kritisch. Kunstonderwijs zoekt de grenzen op, daagt uit tot onderzoek, daagt uit tot reflectie, daagt uit tot nieuwe wegen verkennen. Grenzen verleggend, eerst voor jezelf en dan later misschien wel als uitvinder, als innovator, als denker…
Een kunst les bij kleuters
Wanneer je een kunst les aan kleuters gaat geven, kun je gebruik maken van deze vaste opbouw:
1. Introductie:
Begin met een verhaal en ondersteun deze met voorwerpen, prentenboeken, plaatjes en video's. Kijk daarbij naar de vormen, kleuren en het formaat. Het verhaal is bedoeld om kinderen aan te zetten en betrokken te maken voor het onderwerp van jouw kunst les.
Daarnaast vorm je op deze manier een kader, een basisstukje van de wereld om hen heen.
Van daaruit kunnen de kinderen gaan ontdekken.
2. Uitproberen en maken:
Bekijk foto's en leg de basisvormen van je onderwerp uit. Een sneeuwpop bestaat bijvoorbeeld uit een paar cirkels. Vervolgens gaan de kinderen aan de slag en doen ze gaandeweg allerlei ontdekkingen. Loop rond en praat met de kinderen.
3. Reflecteren:
Reflecteer tussentijds met de kinderen. Laat ze even stoppen met werken en bekijk het werk van een aantal kinderen die iets speciaals hebben gedaan. Op die manier kan hun werk de anderen weer inspireren.
4. Opruimen en bespreken
Als het werk af is, mogen kinderen er nog eentje maken, een ander kind helpen of alvast gaan opruimen. Bespreek wat ze leuk vonden, wat moeilijk was, wat ze hebben geleerd en wat ze meenemen voor een volgende keer.
Het is aan te raden om zelf eerst de opdracht uit te proberen. Daardoor weet je wat de moeilijkheden zijn, welke materialen je nodig hebt en hoe lang het ongeveer duurt.
Op zoek naar meer?
Heb je zelf ook nog leuke suggesties? Laat dan een reactie achter!
Bronnen
Inodegroot.nl. (Jaartal onbekend). Creatieve vaardigheden.
Geraadpleegd op 4 februari 2023.
..
.
Comments